Edmund Halley Kimdir? Nerelidir?

Adının bilim dünyasında tanınmasını sağlayan en mühim çalışması kuyrukluyıldızlarla alakalı araştırmalarıdır.

Edmund Halley, 8 Kasım 1656 tarihinde İngiltere’de Londra Haggerston’da zengin bir sabuncunun oğlu olarak doğmuştur. Aynı adı taşıyan babası Edmond Halley zengin bir sabun yapımcısıydı. Küçükken matematik ile çok alakalı olan Edmund Halley, Öncelikle St Paul’s School’da okudu, 1673 senesinden beri Oxford‘daki The Queen’s College’de okumaya başladı.

Edmund Halley, daha on yedi yaşındayken gezegen yörüngelerinin aphelion ve eksentrisitini belirleme yöntemi üzerindeki çalışmasını yayımladı. Hemen bir yıl sonra 1674 senesinde güneş lekeleri üzerindeki gözlemlerinden güneşin kendi ekseni etrafında döndüğünü saptadı.

1676 senesinde bitirme sınavlarına girmeden Oxford Üniversitesi‘ni bırakıp güney yarım küredeki yıldızları incelemek üzere Güney Atlantik’teki St. Helena Adası’na gitti. 18 ayda 350 kadar yıldızın konumunu belirlemeyi başardı. Merkür gezegeninin geçişi gözlemledi. 1678 senesinde İngiltere’ye döndüğünde Catalogas Stellatum Australium (Güney Yıldızları Kataloğu) adıyla 1679 senesinde paylaştığı çalışmaları sebebiyle kendisine Danimarkalı ünlü gökbilimci Tycho Brahe’den esinlenerek Sauthern Tycho (Güney Gökküresinin Tycho’su) unvanı takıldı. Krallık fermanıyla Oxford’dan master diploması verildi. Aynı yıl Royal Society kullanıcı hesabıne seçildi. Adının bilim dünyasında tanınmasını sağlayan en mühim çalışması kuyrukluyıldızlarla alakalı araştırmalarıdır.

1686 senesinde seyahatinin ikinci kısmını yayımladı. Bu bölümde Alize Rüzgârları ve muson yağmurlarını konu alan bir makale ve harita yer alıyordu. Burada Güneş ısısının Dünya atmosferinin hareketlerindeki tesirini gösterdi. Aynı zamanda barometrik basınç ile deniz düzeysinden yükseklik içerisinde bir ilişki olduğunu da gösterdi. Haritaları, yeni gelişmekte olan, bilgiyi görselleştirme tekniklerine mühim katkı sağladı.

Edmund Halley, zamanının büyük kısmını ay gözlemleri ile geçirmesine rağmen yer çekimi ile de ilgilendi. Johannes Kepler‘in gezegensel hareket yasaları’nın ispatlanması kafasını kurcalayan bir problem idi. Ağustos 1684’te Cambridge Üniversitesi‘nde Isaac Newton ile bunu tartışmak üzere buluştu. Newton problemi çözmüş, ama çözümü yayımlamamıştı. Halley onu yayımlamaya ikna etti. Isaac Newton Philosophiae Naturalis Principia Mathematicayı 1687 senesinde yazdı ve Halley’in parası ile yayımladı. Yaptığı bir çok katkının yanında Newton’u Principiayı yazmaya ikna etmesi ve masraflarını ödeyerek yayımlanmasını sağlaması, bir çokları tarafından bilime yaptığı en büyük katkı sayılmaktadır

1693 senesinde nüfus kayıtlarının düzenliliğiyle tanınan Alman-Polonya kenti Breslau’nun (Wroclaw) ölüm yaşı kayıtlarını analiz ettiği bir makale yayımladı. Bu makale, İngiliz hükümetine hayat sigortası fiyat aralıklarını alıcının yaşına bağlı olarak ayarlama imkânı verdi. Halley’nin çalışmaları aktüeryanın gelişimine büyük katkıda bulundu. John Graunt’ın daha ilkel çalışmalarından sonra gelen Breslau hayat tablosu, demografi tarihinde mühim bir olay olarak değerlendirilmektedir.

1690 senesinde uzun süre su altında kalabilen ve sualtı araştırmaları için penceresi bulunan bir araç olan dalma çanının planlarını bitirdi. Halley’in dalma çanında hava, yüzeyden gönderilen ağırlık bağlanmış varillerle sağlanıyordu.

1698 senesinde HMS Paramore adlı geminin komutasına getirilerek, manyetik pusuladaki değişmeleri incelemek maksadıyla iki yarım kürede iki yıl süren bir araştırma gezisine çıktı. Sonuçlar 1701 senesinde Pusula Sapmasının Genel Haritası (General Chart of the Variation of the Compass) adlı kitapta yayımlandı. Bu, türünün ilk haritası ve isogonlar (ya da halley çizgileri) içeren ilk haritaydı.

1705 senesinde yazdığı Synopsis Astronomiae Cometia (Kuyrukluyıldızlar Astronomisine Toplu Bakış) adlı eserinde bilinen tüm kuyrukluyıldızların gözlemlerini inceleyip, 1337-1698 içerisinde gözlenmiş 24 kuyrukluyıldızın yörünge elemanlarını hesapladı. Üçünün yörünge elemanlarının birbirine benzerliği karşısında geçişlerin tümünün aynı kuyrukluyıldıza ait olabileceğini ileri sürdü. 1456, 1531 ve 1607’de görülen kuyruklu yıldızların farklı değil, tek bir kuyruklu yıldız olduğunu ve bu senedızın 1758‘de geri döneceğini öne sürdü. 25 Aralık 1758 tarihinde, kuyruklu yıldız hesaplanan tarihte geri döndüğünde Halley Kuyruklu Yıldızı olarak anılmaya başlandı.

1685-1699 senelerı içerisinde Royal Society’nin sekreterliğini de yaptı. 1703 senesinde Oxford Üniversitesi‘ne geometri profesörlüğüne getirildi ve 1710’da fahrî hukuk doktoru unvanı aldı. 31 Aralık 1719 tarihinde John Flamsteed’in ölümü üzerine boşalan kraliyet gökbilimciliğine atandı. 1720 senesinde Greenwich’de Kraliyet Astronomu oldu. Ölene dek bu görevini sürdürdü.

Edmund Halley, Güneş’in dünyaya olan mesafesinı saptamasıyla konum, denizcilik gökbilimi ve astrofizikte mühim araştırmalar yaptı. Duran yıldızların da bir öz hareketinin bulunduğunu ilk kez belirledi.

Kuyruklu yıldızların yörüngelerini ilk hesaplayan Halley’in adını, bunlardan 76 yılda bir dönen en ünlüsü (Halley kuyrukluyıldızı) taşır. Halley “aurora borealis” (uzay ışıkları) olayının kökeninde manyetik olabileceği görüşünü ilk ortaya atan kişidir.

Edmund Halley, 1682 senesinde Mary Tooke ile evlendi ve Islington’a yerleşti. 1737 senesinde eşini kaybetti. Aynı yıl felç geçirdi.

Edmund Halley, 14 Ocak 1742 tarihinde Greenwich, Londra, İngiltere’de 86 yaşında ölmüştür.

Kitapları :
1705 – Synopsis Astronomiae Cometia (Kuyrukluyıldızlar Astronomisine Toplu Bakış)
1701 – Pusula Sapmasının Genel Haritası (General Chart of the Variation of the Compass)
1679 – 341 güney yıldızının ayrıntılarını içeren Catalogus Stellarum Australium adlı kitabı

Kaynak:Bilgisayfam.net