Fritz Haber Kimdir? Evi nerede? Nerede oturuyor?

Kimyager

1918 senesinde Nobel Kimya Ödülü‘nü kazanmıştır. I. Dünya Savaşı boyunca klor ve diğer zehirli gazları geliştirme ve sevkiyatı hususundaki çalışmaları sebebiyle “kimyasal savaşın babası” olarak da tanımlanır.

Fritz Haber, 9 Aralık 1868 tarihinde Prusya’nın Breslau kentinde (günümüzde Polonya sınırları içinde bulunan Wroclaw’da) Yahudi aile Siegfried Haber, Paula Haber çiftinin oğlu olarak doğmuştur. Babası Siegfried Haber boya pigmentleri, boyalar ve ilaçlarla uğraşan tanınmış bir tüccardı.

Fritz Haber’in doğumundan üç hafta sonra annesi Paula Haber’i kaybetti. Babası daha sonra Hedwig Hamburger ile ikinci evliliğini yaptı. Bu ikinci evlilikten, Fritz Haber’in üç üvey kız kardeşi dünyaya geldi; Else, Helene ve Frieda. Babasıyla ilişkisi ne denli gergin olsa da, üvey annesi ve kız kardeşleri ile sıcak bir aile hayatı sürdü.

Fritz Haber eğitim hayatına tüm din ve mezheplerden öğrencilerin kabul edildiği bir okul olan Johanneum Okulu’nda başladı. 1886’da ilkokuldan mezun olduktan sonra, 11 yaşındayken St. Elizabeth Okulu’na kaydoldu. Liseyi bitirdiktan sonra Berlin’de bulunan Friedrich Wilhelm Üniversitesi’ne (Humboldt Üniversitesi olarak da bilinir) kimya bölümüne kaydoldu. Aldığı eğitim, amonyak sentezleme alanında bir çok yeni keşif yapabilmesi için ona yardımcı oldu. Yahudi olmasının akademik kariyerinin gelişmesini engellediğini düşündüğünden dinini değiştirip Hıristiyanlığa geçmiş, genç (ve ilk) eşi Clara’yı da buna zorlamıştı.

Albert Einstein ve Fritz Haber yakın arkadaştılar fakat karakterleri ve siyasi görüşleri tamamiyle farklıydı. Albert Einstein kozmopolit bir bohem, Fritz Haber katı ve disiplinli bir Alman yurtseverdi.

1887 senesinde, Robert Bunsen yönetiminde çalışmak için Heidelberg Üniversitesi’ne geçti. Bir sömestri buradan bitirdiktan sonra, 1889 senesinde mezun yer alacağı Charlottenburg Teknik Üniversitesi’nde (Berlin Teknik Üniversitesi) okumak üzere Berlin’e döndü.

1889’da, bir yıllık zorunlu hizmet için Altıncı Bölge Topçu Alayı’na katıldı. Ardından, Carl Liebermann yönetiminde doktora tezi hazırlamak üzere Charlottenburg Teknik Üniversitesi’ne yeniden kaydoldu. Liebermann’ın tavsiyesi üzerine, koku ve tatlarda bulunan organik bir bileşik olan Piperonal üzerinde çalışmaya başladı.

Charlottenburg halen doktora derecesi verme yetkisine sahip olmadığı için, tezini Friedrich Wilhelm Üniversitesi’ne sundu ve Mayıs 1891’de doktora derecesini aldı. Çalışması aynı yıl “Über einige Derivate des Piperonals” (Bazı Piperonal Türevler Hakkında) adıyla yayınlandı.

Daha sonra, çeşitli kimyasal birimlerde bir dizi görevde yer aldı ve teknik süreçler hakkında daha fazla bilgi sahibi olması gerektiğini fark etti. Bu sebeple Zürih’te bulunan (günümüzde İsviçre Federal Teknoloji Enstitüsü) Politeknik Üniversitesi’ne kaydoldu ve 1892 senesinde, bir dönem boyunca Georg Lunge ile birlikte çalıştı.

Fritz Haber, akademik hayatına 1892’de, Jena Üniversitesi’nde Ludwig Knorr’un asistanı olarak başladı. Boya bölgesindeki bilgisi Knorr’u etkiledi ve onun referansıyla 1894 senesinde Karlsruhe Üniversitesi’ndeki Hans Bunte’yle birlikte çalışmaya başladı. Bunte’nin tavsiyesiyle Fritz Haber, hidrokarbonların termal ayrışması üzerinde çalışmaya başladı. Bu husustaki eldeki verilerin ı bir tez haline getirdi.

Boya teknolojisindeki ilerlemeleri gözlemlemek maksadıyla 1896 yılını Avrupa’yı dolaşarak geçirdi. Sonraki yıl da benzer bir yolculuk yaptı fakat bu kez elektrokimyanın gelişimi ve özellikle nitrobenzenin azaltılması üzerinde çalışmaya karar verdi.

1898 senesinde Karlsruhe Üniversitesi’nde doçent olarak atandı ve çeşitli projeler üzerinde çalışmaya devam etti.

1904 civarında, mühim organik bileşikler hakkındaki elektrokimyasal bir araştırmayı yürüttü. Bugün dahi bu çalışmalar elektrokimya alanında mühim bir kilometre taşı olarak görülür.

1906 senesinde, Fiziksel Kimya ve Elektrokimya Profesörü ve Enstitü Müdürü olarak atandı. Buna rağmen çeşitli projeler üzerinde çalışmaya devam etti.

Fritz Haber, 1907 senesinde hidrojen-oksijen yakıt hücresi hakkında ayrıntılı bir çalışma yaptı. Daha sonra 1909’da cam elektrot üzerinde öncü bir çalışmaya başladı. Ancak 1908’de amonyağın laboratuvar koşullarında nitrojen ve hidrojen gazıyla sentezlenmesini sağlayan ‘Haber Yöntemi’nin icadı, en mühim çalışmalarından biri oldu.

1911’de Fritz Haber, Berlin-Dahlem’deki Kaiser Wilhelm Fiziksel Kimya ve Elektrokimya Enstitüsü Direktörü olarak atandı. 1914’te 1. Dünya Savaşı başladığında, o, Alman savaş araştırmalarına net biçimde destek veren Doksan Üçler Manifestosu’nun imzacılarından biri oldu.

Kısa süre sonra, Savaş Bakanlığı Kimya Bölümü Başkanı oldu. Görevi, hendek savaşında kullanılmaya uygun ölümcül gazlar geliştirmekti. Yalnızca bu gazları geliştiren ekibi yönetmiyordu, bunun yanında kullanıcıları koruyacak bir maske de icat etmişti.

Nisan 1915’te ölümcül klor gazının etkilerini şahsen gözlemlemesinden ötürü bu özel icat hususunda hevesliydi. Savaştan sonra bile, 1919’dan 1923’e kadar Alman Ordusu için gizli kimyasal silah programında çalışmaya devam etti.

1920’li senelerı deniz suyundan altın elde etmeye çalışarak geçirdi; fakat işlemin ticari açıdan başarılı olmasına yetecek bir ilerleme kaydedemedi. Bir süre sonra Almanya’da Nazizm yaygınlaşmaya başladı ve 1931’de Fritz Haber, bu durum karşısında kendisini huzursuz hissetmeye başladı.

Bir Yahudi olarak doğmuş olmasına karşın, uzun zaman önce Hıristiyanlığa geçmişti. Ayrıca, 1. Dünya Savaşı esnasında ülkesine yaptığı hizmet de “eşsizdi”. Bütün bunların kendisini vatansever bir Alman olarak kabul ettireceğini düşündü ama öyle olmadı.

Fritz Haber, farklı alanlarda çalışmış olmasına rağmen, atmosferik nitrojen ve hidrojen gazları tercih ederek amonyak sentezi üzerine yaptığı çalışmalarla tanınıyor. ‘Haber-Bosch Yöntemi’ olarak anılan işlemle gübrenin endüstriyel biçimde üretimini sağladı ve bu da tarım mahsullerinin miktarını mühim oranda artırdı.

‘Haber-Bosch Süreci’ ne ek olarak, Fritz Haber, ‘Born-Haber Döngüsü’ ile de tanınır. Haber ve Max Born tarafından geliştirilen döngü, esas olarak bir iyonik katı maddenin kafes enerjisini hesaplamak için kullanılır.

Amonyak Çalışması:
Fritz Haber, 1905 senesinde gaz tepkimeleri üzerinde çalıştı ve bu onu en büyük başarısına ulaştırdı; hidrojen ve atmosferik azottan amonyak sentezini başarmıştı. Fritz Haber, yüksek basınç ve katalizörler tercih ederek pratik bir ekonomik süreç geliştirdi. Bu yöntem daha sonra, kimya şifrketi Badische Anilin-und Soda Fabrik’ten (BASF) Carl Bosch tarafından, endüstriyel hidrojen ve nitrojen gazından (Haber–Bosch Yöntemi’yle) amonyağın devamlı katalitik sentezine kadar ilerletildi. İlk üretim tesisi 1913 senesinde günde 30 tondan fazla azot üretiyordu.

Amonyak yalnızca gübrelerin üretiminde hammadde olarak kullanılmaz, nitrik asit üretiminde de hayati öneme sahiptir. Nitrik asit, kimyasal yüksek patlayıcılar ve diğer mühimmatların üretimi için bir hammaddeydi.

Zehirli gazlar:
1. Dünya Savaşı’nın patlak vermesi üzerine, Fritz Haber –o günlerde Kaiser Wilhelm-II’in Berlin’deki araştırma enstitüsü için çalışıyordu- vatanseverliğini ispatlamak için sabırsızlanıyordu ve savaş çabalarına yardım etmek için nitrik asit üretimini arttırmaktan sorumlu oldu.

Ayrıca, siperlerde yaşanan çıkmazı kırmak maksadıyla kullanılan zehirli gazların üretimine dâhil oldu. Fritz Haber, 22 Nisan 1915’te Belçika Ypres cephesindeki ikinci savaşta ilk kez kullanılan klor gazı kutularının kullanımını geliştirdi. Fritz Haber, savaş esnasında yeni ve “daha etkili” zehirleri geliştirmekten de sorumluydu. Alman ordusunda yüzbaşılığa terfi etmişti ama Berlin’deki villasında yeni rütbesinin ilan edildiği gece eşi intihar etti. Çiftin Hermann adında bir oğlu vardı.

PolonyaYahudisi bir aileden gelen ve eğitimli bir kimyacı olan Clara Immerwahr Haber, yaşamını evine, oğullarına adamıştı fakat kocasının yaptığı araştırmaların insanlara verdiği zararlar sebebiyle gittikçe hayâl kırıklığına uğramıştı. 2 Mayıs 1915’te Clara kocasının zehirli gazlar üzerindeki çalışmalarını lanetleyerek kocasının tabancasıyla intihar etti.

Anlaşıldığı kadarıyla Clara kocasına, kötülüğe hizmet eden araştırmaları sebebiyle uzun süre engel olmaya çalışmıştı. Ölümünden kısa bir süre önce bir mektupta şöyle yazmıştı: “Kalbimde bir defasında yoksul bir kadının dile getirdiği sözleri duyuyorum… Kafasını emirlerle telgraflar arasına gömdüğünü görüyor ve acı çekiyorum.” Clara’nın ölümü, Frizt Haber’in yaşamında çok fazla şey değiştirmeyecekti.

Savaşın sonunda Fritz Haber yeniden evlendi. 25 Ekim 1917’de Charlotte Nathan’la evlendi ve çift iki çocuk dünyaya getirdi: Eva-Charlotte ve Ludwig-Fritz. Bu evlilik bir çok çatışmayla doluydu ve 6 Aralık 1927’de boşandılar.

Fritz Haber, Amonyak hususundaki çalışmaları sebebiyle 1918 senesinde Nobel Ödülü’nü kazandı; buna karşın, zehirli gaz araştırmaları sebebiyle bir savaş suçlusu olarak tutuklanmaktan korkuyordu.

Weimar Cumhuriyeti’nin yeni Almanya’sında, kişiliğistik bir özgüvenle ‘yurtseverliğe’ devam etti.

Birinci Dünya Savaşı sonrasında 1919-1923 senelerı içerisinde Almanya’nın gizli kimyasal silah geliştirme çalışmalarına yer almayı sürdürdü. 1920’lerde enstitüsünde çalışan bilim adamları, II. Dünya Savaşı’nda Yahudi Soykırımı Holokost’ta Nazi ölüm kamplarında kullanılacak Zyklon B gazının öncülü sayılan Zyklon A’yı geliştirdiler.

Adolf Hitler’in 1933 senesinde Şansölye (Başbakan) seçilmesiyle, Fritz Haber ve dünyanın geri kalanı için durum daha da kötüleşti. Naziler kısa süre sonra kamu hizmetlerindeki Yahudilerin işten çıkarılmasını isteyen bir emir paylaştı. Başında bulunduğu enstitü çalışanlarının yüzde 75’i Yahudi’ydi ve görevden alınmaları gerekiyordu. Fritz Haber bir süre oyalandı ve sonrasında istifa etti. Kaiser Wilhelm-II’ın Almanya’sında büyümüştü, kabiliyetinin takdir görmesini istiyordu. Aynı biçimde çalışanları da bunu hak ediyordu. Ebeveynlerinin ve büyükbabalarının kim olduğu mühim değildi.

Fritz Haber, kısa bir sürede vatanının elden gittiğine inanarak Almanya’dan ayrıldı. Avrupa’da dolaştı ve bir süre için İngiltere’deki Cambridge Üniversitesi’nde profesörlük yaptı. Oradayken, Fransızlar tarafından kendisinin bir savaş suçlusu olarak nitelendirilmesiyle İngilizler şaşkına döndü. Fritz Haber İngiltere’den ayrılarak amaçsızca Avrupa’da dolaştı, bu esnada sağlığı gittikçe kötüleşti. Bir sanatoryumda iyileşmek için İsviçre’ye giderken kalp krizi geçirdi. Fritz Haber, 1934’te bir otelde yalnız başına yaşamını kaybetti. Ölümünden hemen önce, zihnini ve kabiliyetlerini savaşın hizmetine vermesinden ötürü pişmanlığını sözlerine ekledi.

Fritz Haber, bir sonraki dünya savaşı başladığında çoktan ölmüştü. Ama araştırmalarının çoğu, Ziklon adında hidrojen-siyanür pestisiti de dahil olmak üzere, hâlâ kullanımdaydı. Naziler bu buluşu yeniden keşfettiklerinde, gereksinimlerini olağanüstü bir halde karşılayacağını fark ettiler. Gerekli olan tek şey, formülde yapılacak küçük bir değişiklikti. Ziklon-B, Fritz Haber’in yeğenlerini, torunlarını, dostlarını ve diğer milyonlarca Yahudi insanını Auschwitz’in gaz odalarına doldurulduktan sonra yaşamını kaybettirecek olan gazdı.

Talihin bu acı mı acı cilvesi, belki de Fritz Haber hakkında anlatabilecek en bi hayli etkili gerçeklerden biriydi. Hayatı, kör bir vatanseverlikten daha derine gidiyordu. Fritz Haber yalnızca bir Alman Yahudi’si değildi, bir insandı. Yaratıcı ve yıkıcı, sıcak kalpli ve acımasızdı. Araştırmalarıyla insanlığa büyük miktarlarda besin katkısı sağlarken, diğer yandan binlerce insanın acı dolu ölümleriyle mutlu oldu. Lüks içinde yaşadı ve ortaya çıkışına yardım ettiği kötülüğe tövbe ederek, tek başına yaşamını kaybetti.

Evlilikleri :

1.eşi: Clara Immerwahr(e. 1901–1915)
2.eşi: Charlotte Nathan (e. 1917–1927)

Fritz Haber, 29 Ocak 1934 tarihinde Basel, İsviçre’de 66 yaşında ölmüştür.
Kaynak:Bilgisayfam.net